چکیده
بعد از پیروزیهای مسلمان در جنگلهای قادسیه و جلولا در سال ۱۶ ق – ۶۳۷ م خلیفه دوم به سعد بن ابی وقاص فرمانده ارتش اسلامی در عراق دستور داد تا در آنجا بماند که بیشتر برای استحکام بخشیدن به سیطرۀ مسلمانان در عراق بود تا در زمان مناسب به فارسی پیشروی کنند. سعد بن ابی وقاص با ارتش عرب در سرزمین تازه فتح شده اعراب ( مدائن) مستقر گردید اما بعد از مدتی ثابت شد که به دلیل آب و هوای مرطوب، کمبود محیط صحرائی و نیاز به مراتع برای گله و احشام خود، این منطقه مناسب نیست. خلیفه از سعد بن ابی وقاص درخواست کرد تا ارتش را از مدائن بیرون برده و محلی مناسب با شیوۀ زندگی اعراب پیدا کنند.
هدف از تأسیس شهرهای جدید منزل دائمی برای ارتش و جنگجویان قادسیه بود. گروههای مختلفی که ساکن این مناطق شدند برای دسترسی آسان در مواقع نیاز بودند.
در مدت کمی سه شهر جدید بنامهای کوفه، بصره و واسط را ساختند که در اندک زمانی این سه شهر چنان رونق یافتند و آباد شدند که مهمترین بلاد این اقلیم جدید اسلامی گردیدند. مخصوصاً کوفه و بصره هر کدام مدتی پایتخت دولت امویان شدند. بصره به عنوان بندرگاه کالاهای ورودی به بین النهرین نقش اساسی در رونق اقتصاد بین النهرین ایفا کرد و هم کوفه و بصره از لحاظ علمی دارای مکاتیب خاص خود شدند و موجب رشد علم و فرهنگ و ترویج دین اسلام شدند و چون خلافت به عباسیان رسید اوضاع چنین اقتضا کرد که پایتخت جدید رونق و شکوه جلال دمشق را که موجب فخر امویان بود تحت الشعاع قرار داد که مباحث ذکر کرده در بالا در پنج فصل ۱- کلیات پژوهش ۲- جغرافیای تاریخی بصره ۳- جغرافیای تاریخی کوفه ۴- جغرافیای تاریخی واسط ۵- جغرافیای تاریخی بغداد و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : کلیات پژوهش………………………………………………………………………………. ۱
۱-۱: مقدمه……………………………………………………………………………………………………. ۲
۱-۲: طرح مسئله ……………………………………………………………………………………………. ۴
۱-۳: ضرورت و اهمیت موضوع ………………………………………………………………………. ۴
۱-۴:پیشینه پژوهش ………………………………………………………………………………………. ۴
۱-۵ :اهداف: …………………………………………………………………………………………………. ۵
۱-۶ : سوالات ……………………………………………………………………………………………….. ۵
۱-۷ : فرضیات ……………………………………………………………………………………………… ۵
۱-۸ : روش تحقیق ………………………………………………………………………………………… ۶
۱-۹ : نقد منابع ……………………………………………………………………………………………… ۶
فصل دوم: جغرافیای تاریخی بصره…………………………………………………………………… ۱۰
۲-۱ : شهرسازی اسلامی ………………………………………………………………………………….. ۱۱
۲-۲: جغرافیای تاریخی بصره ……………………………………………………………………………. ۱۶
۲-۳: تاریخ بصره …………………………………………………………………………………………… ۱۶
۲-۴: ساختمان بصره ……………………………………………………………………………………….. ۱۸
۲-۵: ترکیب اجتماعی ……………………………………………………………………………………… ۲۰
۲-۶: مساجد و محلات ……………………………………………………………………………………. ۲۰
۲-۷: علم و فرهنگ…………………………………………………………………………………………. ۲۲
۲-۸: بیعت با علی ………………………………………………………………………………………….. ۲۳
۲-۹ : معزول کردن عاملان عثمان توسط علی ……………………………………………………….. ۲۳
۲-۱۰ : جنگ جمل ………………………………………………………………………………………… ۲۴
۲-۱۱: حرکت علی به سوی بصره……………………………………………………………………….. ۲۸
فصل سوم: جغرافیای تاریخی کوفه………………………………………………………………….. ۳۱
۳-۱٫ چگونگی پیدایش شهر کوفه……………………………………………………………………….. ۳۲
۳-۲٫ ترکیب اجتماعی کوفه……………………………………………………………………………….. ۳۵
۳-۳٫ راه ها، صحن ها و مقابر……………………………………………………………………………. ۳۸
۳-۴٫ محلات کوفه………………………………………………………………………………………….. ۴۲
۳-۵٫ نقشۀ اقتصادی کوفه………………………………………………………………………………….. ۴۴
۳-۶٫ قصر و میدان………………………………………………………………………………………….. ۴۶
۳-۷٫ مسجد جامع و مساجد محلات……………………………………………………………………. ۴۷
۳-۸٫ محله کناسه (مندرسه)……………………………………………………………………………….. ۴۹
۳-۹٫ مکانهای مبارک کوفه…………………………………………………………………………………. ۵۲
۳-۱۰٫ مفاخر کوفه…………………………………………………………………………………………… ۵۶
۳-۱۱٫ داغ بی وفایی بر جبین کوفه……………………………………………………………………… ۶۰
۳-۱۲٫ کوفه و نواحی اطراف……………………………………………………………………………… ۶۳
۳-۱۳٫ کوفیان و جنگ جمل………………………………………………………………………………. ۶۶
۳-۱۴٫ طلوع خورشید ولایت در کوفه………………………………………………………………….. ۷۰
۳-۱۵٫ مولود کعبه در کوفه………………………………………………………………………………… ۷۳
۳-۱۶٫ شهادت علی (ع)…………………………………………………………………………………… ۷۸
۳-۱۷٫ مشکلات کوفه در حمایت از علی (ع)………………………………………………………… ۸۲
۳-۱۸٫ کوفه پس از شهادت علی (ع)…………………………………………………………………… ۸۵
۳-۱۹٫ آشتی نامه…………………………………………………………………………………………….. ۸۹
۳-۲۰٫ زیاد در کوفه…………………………………………………………………………………………. ۹۵
۳- ۲۱٫ امام حسین (ع) و بیعت خواستن از او……………………………………………………….. ۹۶
۳- ۲۲٫ نامه نگاری عراقیان………………………………………………………………………………… ۹۸
۳-۲۳٫ حرکت امام حسین (ع) به عراق…………………………………………………………….. ….۹۹
۳-۲۴٫ فاجعه کربلا……………………………………………………………………………………… ۱۰۰
۳-۲۵٫ مختار……………………………………………………………………………………………… ۱۰۱
فصل چهارم:جغرافیای تاریخی واسط………………………………………………………………. ۱۰۷
۴-۱٫ جغرافیای تاریخی واسط……………………………………………………………………….. ۱۰۸
۴-۲٫ بنای واسط…………………………………………………………………………………………. ۱۰۸
۴-۳٫ ترکیب اجتماعی………………………………………………………………………………….. ۱۱۱
۴-۴٫ مساجد……………………………………………………………………………………………… ۱۱۱
۴-۵٫ اسلام در واسط…………………………………………………………………………………… ۱۱۱
فصل پنجم: جغرافیای تاریخی بغداد…………………………………………………………………………….۱۱۲
۵-۱٫ تاریخ بغداد………………………………………………………………………………………… ۱۱۳
۵-۲٫ نامگذاری شهر بغداد…………………………………………………………………………….. ۱۱۳
۵-۳٫ بنای بغداد………………………………………………………………………………………….. ۱۱۵
۵-۴٫ ابواب بغداد………………………………………………………………………………………… ۱۲۲
۵-۵٫ کوی و محلات…………………………………………………………………………………… ۱۲۴
۵-۶٫ ترکیب اجتماعی………………………………………………………………………………….. ۱۲۶
۵-۷٫ اقطاع و مساجد…………………………………………………………………………………… ۱۲۷
۵-۸٫ علم و فرهنگ…………………………………………………………………………………….. ۱۳۷
۵-۹٫ بغداد از هارون تا آل بویه………………………………………………………………………. ۱۳۸
۵-۱۰٫ بغداد از آل بویه تا سلجوقیان………………………………………………………………… ۱۴۷
نتیجه ………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۲
منابع ………………………………………………………………………………………………………. ۱۵۵