چکیده
در سالیان اخیر دغدغه ی میان صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی بروز کرده است،آیا آموزش های دینی به طور عام و دروس معارف اسلامی به طور خاص، خود حامل برخی اثرات ناخواسته و نامطلوب بر ارزشها ،نگرشها و عملکرد فراگیران نبوده اند؟ پژوهش حاضر درصدد بررسی اثرات تلویحی و ضمنی ناخواسته دروس معارف اسلامی بوده و با توجه به این که موضوع اثرات تلویحی و ضمنی در حوزۀ برنامۀ درسی پنهان بحث شده است،برای تبیین موضوع و انجام پژوهش از چارچوب نظری و روش های متناسب با مفهوم برنامه درسی پنهان استفاده شده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش روش توصیفی پیمایشی (زمینه یابی) می باشد، جامعه آماری شامل تمام دانشجویان مقطع کارشناسی می باشد که در چهار گروه آموزشی عمده، علوم انسانی، علوم پایه، کشاورزی، فنی و مهندسی، در سال های ورودی تحصیلی ۸۶و ۸۵ در دانشگاه تبریز که مشغول به تحصیل می باشند و حداقل شش واحد از دروس معارف را گذرانده اند و با کتاب های دروس معارف آشنایی دارند انتخاب شده اند. طبق آمار دریافتی از آموزش کل دانشگاه تبریز، این تعداد برابر با ۵۲۵۶ نفر می باشد، با توجه به فرمول کوکران،۳۵۰ نفر برای نمونه آماری این تحقیق انتخاب گردید ابزار اندازه گیری مورد استفاده در تحقیق پرسشنامۀ محقق ساخته بر اساس طیف لیکرت بود که شامل ۴۰ سوال چهار گزینه ای بود و دو سؤال باز پاسخ بوده برای تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی بهره گرفته شد، یافته های مطالعه نشان میدهد که : ابعاد برنامه درسی پنهان (بار ارزشی منفی) در خصوص ماهیّت و اهداف، باورها و ارزش ها، روحیّۀ علمی درصد بالا وجود دارندو عوامل اثر گذار برنامه درسی پنهان دروس معارف اسلامی عمدتاً عبارتند از: محتوای تکرای کتاب های دروس معارف، روش ارزشیابی غلط، غیرفعال بودن روش تدریس، نداشتن اطلاعات کافی برخی از اساتید، هم¬چنین علی رغم این که بین دیدگاه های دانشجویان دختر و پسر در خصوص ابعاد برنامه درسی پنهان و عوامل اثرگذار بر آن تفاوت وجود ندارد ولی بین دیدگاه های دانشجویان رشته های علوم پایه، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی در خصوص ابعاد برنامه درسی پنهان تفاوت معناداری ملاحظه شد. و در نهایت کدگذاری محوری حاصل از تحلیل کیفی به روش نظریه مبنایی نشان داد که، سنگین بودن، خشک بودن، تکراری و جذاب نبودن مطالب دروس معارف از اساسی ترین عوامل تاثیرگذار بر بار ارزشی ناخواسته دروس معارف از نظر دانشجویان می باشد.
فصل اول
۱-۱ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….۱
۱-۲ بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………۲
۱-۳ اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………….۸
۱-۴ اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….۱۱
۱-۵ سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………..۱۱
۱-۶ تعریف متغیرها………………………………………………………………………………………………..۱۲
فصل دوم
۲-۱ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………….۱۶
۲-۲ پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………….۱۶
۲-۳ منشأ برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………………………۱۷
۲-۴ تعریف برنامه درسی پنهان از دیدگاه صاحب نظران……………………………………………………..۱۹
۲-۵ نقاط مشترک تعاریف ارائه شده در موردمفهوم برنامۀ درسی پنهان………………………………….۲۵
۲-۶ دلایل توجه به برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………..۲۶
۲-۷ ابعاد برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………………………۲۸
۲-۸ دیدگاههای برنامه درسی پنهان…………………………………………………………………………………..۳۶
۲-۸-۱ دیدگاه کارکردگرا……………………………………………………………………………….۳۷
۲-۸-۲ دیدگاه انتقادی…………………………………………………………………………………..۳۷
۲-۸-۳ دیدگاه ساختارگرا………………………………………………………………………………۳۷
۲-۸-۴ دیدگاه تعامل گرا……………………………………………………………………………….۳۸
۲-۸-۵ دیدگاه لیبرال……………………………………………………………………………………..۳۹
۲-۹ برنامه درسی پنهان در آموزش عالی…………………………………………………………………………..۳۹
۲-۹-۱ عوامل به وجود آورنده و مؤثر بر برنامه درسی پنهان در آموزش عالی………..۴۲
۲-۱۰ آموزش عالی…………………………………………………………………………………………………………۴۴
۲-۱۱ برنامه درسی در آموزش عالی…………………………………………………………………………………۴۷
۲-۱۲ برنامه درسی آموزش عمومی………………………………………………………………………………….۴۹
۲-۱۳معنای لغوی دین……………………………………………………………………………………………………۵۲
۲-۱۴ابعاد دین………………………………………………………………………………………………………………۵۲
۲-۱۵کارکرد دین…………………………………………………………………………………………………………..۵۳
۲-۱۶رویکردهای دین………………………………………………………………………………………………….۵۴
۲-۱۶-۱تبیین یونگ……………………………………………………………………………………..۵۵
۲-۱۶-۲دورکهایم……………………………………………………………………………………….۵۷
۲-۱۶-۳ پارسونز…………………………………………………………………………………………۵۷
۲-۱۷ تاریخچه دروس معارف…………………………………………………………………………………………۵۸
۲-۱۸ اهداف دروس معارف اسلامی…………………………………………………………………………………۶۰
۲-۱۹ برنامه درسی پنهان در دروس معارف اسلامی……………………………………………………………۶۲
۲-۲۰ پیشینه تجربی………………………………………………………………………………………………………..۶۴
۲-۲۰-۱ تحقیقات خارجی………………………………………………………………………………۶۴
۲-۲۰-۲ تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………….۷۲
۲-۲۱نتیجه گیری از پیشینه تجربی……………………………………………………………………………..۷۸
فصل سوم
۳-۱ روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..۸۱
۳-۲ جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری……………………………………………………………………۸۱
۳-۲-۱ جامعه آماری……………………………………………………………………………………..۸۱
۳-۲-۲نمونه آماری……………………………………………………………………………………….۸۲
۳-۳ ابزار گرد آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………..۸۴
۳-۴ روایی و پایایی ابزار…………………………………………………………………………………………………..۸۴
۳-۵ روش تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………..۸۵
فصل چهارم
۴-۱ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………..۹۲
۴-۲ توصیف آماری متغیرهای پژوهش………………………………………………………………………………۹۳
۴-۳ سوال اول پژوهش…………………………………………………………………………………………………..۹۵
۴-۴ سوال دوم پژوهش…………………………………………………………………………………………………..۹۶
۴-۵ سوال سوم پژوهش………………………………………………………………………………………………….۹۹
۴-۶ سوال چهارم پژوهش………………………………………………………………………………………………۱۰۰
۴-۷ سؤال پنجم پژوهش………………………………………………………………………………………………..۱۰۲
۴-۸ سوال ششم پژوهش………………………………………………………………………………………………۱۰۳
۴-۹ سوال هفتم پژوهش……………………………………………………………………………………………….۱۰۷
۴-۱۰ سوال هشتم پژوهش…………………………………………………………………………………………….۱۰۸
۴-۱۱ سوال نه…………………………………………………………………………………………………………….۱۱۰
فصل پنجم
۵-۱ مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………۱۱۶
۵-۲ خلاصه تحقیق………………………………………………………………………………………………………۱۱۶
۵-۳ بررسی نتایج بدست آمده………………………………………………………………………………………..۱۱۸
۵-۳-۱سوال یک………………………………………………………………………………………….۱۱۸
۵-۳-۲ سوال پژوهشی دو……………………………………………………………………………۱۱۹
۵-۳-۳ سوال پژوهشی سه……………………………………………………………………………۱۲۰
۵-۳-۴ سوال پژوهشی چهار………………………………………………………………………..۱۲۰
۵-۳-۵ سوال پژوهشی پنج…………………………………………………………………………..۱۲۱
۵-۳-۶ سوال پژوهشی ششم………………………………………………………………………..۱۲۲
۵-۳-۷ سوال پژوهشی هفت………………………………………………………………………..۱۲۲
۵-۳-۸ سوال پژوهشی هشت………………………………………………………………………..۱۲۳
۵-۳-۹ سوال پژوهشی نه………………………………………………………………………………۱۲۳
۵-۴ محدودیتهای تحقیق……………………………………………………………………………..۱۲۴
۵-۵ پیشنهادها……………………………………………………………………………………………۱۲۵
۵-۶ پیشنهادهای کاربردی……………………………………………………………………………………………….۱۲۶
جدول ۴-۱: شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش برحسب جنس……………………………………۹۳
جدول۴-۲٫ شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش برحسب گروه تحصیلی…………………………۹۴
جدول (۴-۳ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص ماهیّت و اهداف دروس معارف اسلامی…………………………………………………………………………………………………………۹۵
جدول (۴-۴ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص باورها و ارزشهای دانشجویان……………………………………………………………………………………………………………….۹۷
جدول (۴-۵ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص روحیّۀ علمی دانشجویان……………………………………………………………………………………………….۹۹
جدول (۴-۶ ): نتایج ارزیابی عوامل اثر گذار برنامه درسی پنهان در حوزۀ دروس معارف اسلامی……………………………………………………………………………………………….۱۰۰
جدول ۴-۷٫ تحلیل چند متغیری بر روی نمرات ابعاد برنامه درسی پنهان با در نظر گرفتن جنس به عنوان متغیرمستقل براساس آماره ویلکز لامبدا…………………………………………………………۱۰۳
جدول ۴-۸٫ تحلیل چند متغیری بر روی نمرات ابعاد برنامه درسی پنهان با در نظر گرفتن گروهها به عنوان متغیرمستقل براساس آماره ویلکز لامبدا………………………………………………………..۱۰۴٫
جدول۴-۹٫ تحلیل واریانس چند متغیری بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات متغیر های پژوهش در گروه های آموزشی مختلف…………………………………………………………………….۱۰۵
جدول۴-۱۰٫ آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگینهای نمرات دانشجویان در متغیرهای مورد نظر…………………………………………………………………………………………………..۱۰۶
جدول ۴-۱۱: تحلیل واریانس یک راهه بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات دانشجویان دختر و پسر در خصوص عوامل اثرگذار بر برنامه درسی پنهانِ……………………………………..۱۰۷
جدول ۴-۱۲: تحلیل واریانس یک راهه بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات گروه ها در خصوص عوامل اثرگذار بر برنامه درسی پنهان…………………………………………………………………..۱۰۸
چکیده
در سالیان اخیر دغدغه ی میان صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی بروز کرده است،آیا آموزش های دینی به طور عام و دروس معارف اسلامی به طور خاص، خود حامل برخی اثرات ناخواسته و نامطلوب بر ارزشها ،نگرشها و عملکرد فراگیران نبوده اند؟ پژوهش حاضر درصدد بررسی اثرات تلویحی و ضمنی ناخواسته دروس معارف اسلامی بوده و با توجه به این که موضوع اثرات تلویحی و ضمنی در حوزۀ برنامۀ درسی پنهان بحث شده است،برای تبیین موضوع و انجام پژوهش از چارچوب نظری و روش های متناسب با مفهوم برنامه درسی پنهان استفاده شده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش روش توصیفی پیمایشی (زمینه یابی) می باشد، جامعه آماری شامل تمام دانشجویان مقطع کارشناسی می باشد که در چهار گروه آموزشی عمده، علوم انسانی، علوم پایه، کشاورزی، فنی و مهندسی، در سال های ورودی تحصیلی ۸۶و ۸۵ در دانشگاه تبریز که مشغول به تحصیل می باشند و حداقل شش واحد از دروس معارف را گذرانده اند و با کتاب های دروس معارف آشنایی دارند انتخاب شده اند. طبق آمار دریافتی از آموزش کل دانشگاه تبریز، این تعداد برابر با ۵۲۵۶ نفر می باشد، با توجه به فرمول کوکران،۳۵۰ نفر برای نمونه آماری این تحقیق انتخاب گردید ابزار اندازه گیری مورد استفاده در تحقیق پرسشنامۀ محقق ساخته بر اساس طیف لیکرت بود که شامل ۴۰ سوال چهار گزینه ای بود و دو سؤال باز پاسخ بوده برای تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی بهره گرفته شد، یافته های مطالعه نشان میدهد که : ابعاد برنامه درسی پنهان (بار ارزشی منفی) در خصوص ماهیّت و اهداف، باورها و ارزش ها، روحیّۀ علمی درصد بالا وجود دارندو عوامل اثر گذار برنامه درسی پنهان دروس معارف اسلامی عمدتاً عبارتند از: محتوای تکرای کتاب های دروس معارف، روش ارزشیابی غلط، غیرفعال بودن روش تدریس، نداشتن اطلاعات کافی برخی از اساتید، هم¬چنین علی رغم این که بین دیدگاه های دانشجویان دختر و پسر در خصوص ابعاد برنامه درسی پنهان و عوامل اثرگذار بر آن تفاوت وجود ندارد ولی بین دیدگاه های دانشجویان رشته های علوم پایه، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی در خصوص ابعاد برنامه درسی پنهان تفاوت معناداری ملاحظه شد. و در نهایت کدگذاری محوری حاصل از تحلیل کیفی به روش نظریه مبنایی نشان داد که، سنگین بودن، خشک بودن، تکراری و جذاب نبودن مطالب دروس معارف از اساسی ترین عوامل تاثیرگذار بر بار ارزشی ناخواسته دروس معارف از نظر دانشجویان می باشد.
فصل اول
۱-۱ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….۱
۱-۲ بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………۲
۱-۳ اهمّیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………………….۸
۱-۴ اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….۱۱
۱-۵ سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………..۱۱
۱-۶ تعریف متغیرها………………………………………………………………………………………………..۱۲
فصل دوم
۲-۱ مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………….۱۶
۲-۲ پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………….۱۶
۲-۳ منشأ برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………………………۱۷
۲-۴ تعریف برنامه درسی پنهان از دیدگاه صاحب نظران……………………………………………………..۱۹
۲-۵ نقاط مشترک تعاریف ارائه شده در موردمفهوم برنامۀ درسی پنهان………………………………….۲۵
۲-۶ دلایل توجه به برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………..۲۶
۲-۷ ابعاد برنامه درسی پنهان……………………………………………………………………………………………۲۸
۲-۸ دیدگاههای برنامه درسی پنهان…………………………………………………………………………………..۳۶
۲-۸-۱ دیدگاه کارکردگرا……………………………………………………………………………….۳۷
۲-۸-۲ دیدگاه انتقادی…………………………………………………………………………………..۳۷
۲-۸-۳ دیدگاه ساختارگرا………………………………………………………………………………۳۷
۲-۸-۴ دیدگاه تعامل گرا……………………………………………………………………………….۳۸
۲-۸-۵ دیدگاه لیبرال……………………………………………………………………………………..۳۹
۲-۹ برنامه درسی پنهان در آموزش عالی…………………………………………………………………………..۳۹
۲-۹-۱ عوامل به وجود آورنده و مؤثر بر برنامه درسی پنهان در آموزش عالی………..۴۲
۲-۱۰ آموزش عالی…………………………………………………………………………………………………………۴۴
۲-۱۱ برنامه درسی در آموزش عالی…………………………………………………………………………………۴۷
۲-۱۲ برنامه درسی آموزش عمومی………………………………………………………………………………….۴۹
۲-۱۳معنای لغوی دین……………………………………………………………………………………………………۵۲
۲-۱۴ابعاد دین………………………………………………………………………………………………………………۵۲
۲-۱۵کارکرد دین…………………………………………………………………………………………………………..۵۳
۲-۱۶رویکردهای دین………………………………………………………………………………………………….۵۴
۲-۱۶-۱تبیین یونگ……………………………………………………………………………………..۵۵
۲-۱۶-۲دورکهایم……………………………………………………………………………………….۵۷
۲-۱۶-۳ پارسونز…………………………………………………………………………………………۵۷
۲-۱۷ تاریخچه دروس معارف…………………………………………………………………………………………۵۸
۲-۱۸ اهداف دروس معارف اسلامی…………………………………………………………………………………۶۰
۲-۱۹ برنامه درسی پنهان در دروس معارف اسلامی……………………………………………………………۶۲
۲-۲۰ پیشینه تجربی………………………………………………………………………………………………………..۶۴
۲-۲۰-۱ تحقیقات خارجی………………………………………………………………………………۶۴
۲-۲۰-۲ تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………….۷۲
۲-۲۱نتیجه گیری از پیشینه تجربی……………………………………………………………………………..۷۸
فصل سوم
۳-۱ روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..۸۱
۳-۲ جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری……………………………………………………………………۸۱
۳-۲-۱ جامعه آماری……………………………………………………………………………………..۸۱
۳-۲-۲نمونه آماری……………………………………………………………………………………….۸۲
۳-۳ ابزار گرد آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………..۸۴
۳-۴ روایی و پایایی ابزار…………………………………………………………………………………………………..۸۴
۳-۵ روش تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………..۸۵
فصل چهارم
۴-۱ مقدمه………………………………………………………………………………………………………………..۹۲
۴-۲ توصیف آماری متغیرهای پژوهش………………………………………………………………………………۹۳
۴-۳ سوال اول پژوهش…………………………………………………………………………………………………..۹۵
۴-۴ سوال دوم پژوهش…………………………………………………………………………………………………..۹۶
۴-۵ سوال سوم پژوهش………………………………………………………………………………………………….۹۹
۴-۶ سوال چهارم پژوهش………………………………………………………………………………………………۱۰۰
۴-۷ سؤال پنجم پژوهش………………………………………………………………………………………………..۱۰۲
۴-۸ سوال ششم پژوهش………………………………………………………………………………………………۱۰۳
۴-۹ سوال هفتم پژوهش……………………………………………………………………………………………….۱۰۷
۴-۱۰ سوال هشتم پژوهش…………………………………………………………………………………………….۱۰۸
۴-۱۱ سوال نه…………………………………………………………………………………………………………….۱۱۰
فصل پنجم
۵-۱ مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………۱۱۶
۵-۲ خلاصه تحقیق………………………………………………………………………………………………………۱۱۶
۵-۳ بررسی نتایج بدست آمده………………………………………………………………………………………..۱۱۸
۵-۳-۱سوال یک………………………………………………………………………………………….۱۱۸
۵-۳-۲ سوال پژوهشی دو……………………………………………………………………………۱۱۹
۵-۳-۳ سوال پژوهشی سه……………………………………………………………………………۱۲۰
۵-۳-۴ سوال پژوهشی چهار………………………………………………………………………..۱۲۰
۵-۳-۵ سوال پژوهشی پنج…………………………………………………………………………..۱۲۱
۵-۳-۶ سوال پژوهشی ششم………………………………………………………………………..۱۲۲
۵-۳-۷ سوال پژوهشی هفت………………………………………………………………………..۱۲۲
۵-۳-۸ سوال پژوهشی هشت………………………………………………………………………..۱۲۳
۵-۳-۹ سوال پژوهشی نه………………………………………………………………………………۱۲۳
۵-۴ محدودیتهای تحقیق……………………………………………………………………………..۱۲۴
۵-۵ پیشنهادها……………………………………………………………………………………………۱۲۵
۵-۶ پیشنهادهای کاربردی……………………………………………………………………………………………….۱۲۶
جدول ۴-۱: شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش برحسب جنس……………………………………۹۳
جدول۴-۲٫ شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش برحسب گروه تحصیلی…………………………۹۴
جدول (۴-۳ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص ماهیّت و اهداف دروس معارف اسلامی…………………………………………………………………………………………………………۹۵
جدول (۴-۴ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص باورها و ارزشهای دانشجویان……………………………………………………………………………………………………………….۹۷
جدول (۴-۵ ): نتایج ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در خصوص روحیّۀ علمی دانشجویان……………………………………………………………………………………………….۹۹
جدول (۴-۶ ): نتایج ارزیابی عوامل اثر گذار برنامه درسی پنهان در حوزۀ دروس معارف اسلامی……………………………………………………………………………………………….۱۰۰
جدول ۴-۷٫ تحلیل چند متغیری بر روی نمرات ابعاد برنامه درسی پنهان با در نظر گرفتن جنس به عنوان متغیرمستقل براساس آماره ویلکز لامبدا…………………………………………………………۱۰۳
جدول ۴-۸٫ تحلیل چند متغیری بر روی نمرات ابعاد برنامه درسی پنهان با در نظر گرفتن گروهها به عنوان متغیرمستقل براساس آماره ویلکز لامبدا………………………………………………………..۱۰۴٫
جدول۴-۹٫ تحلیل واریانس چند متغیری بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات متغیر های پژوهش در گروه های آموزشی مختلف…………………………………………………………………….۱۰۵
جدول۴-۱۰٫ آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه میانگینهای نمرات دانشجویان در متغیرهای مورد نظر…………………………………………………………………………………………………..۱۰۶
جدول ۴-۱۱: تحلیل واریانس یک راهه بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات دانشجویان دختر و پسر در خصوص عوامل اثرگذار بر برنامه درسی پنهانِ……………………………………..۱۰۷
جدول ۴-۱۲: تحلیل واریانس یک راهه بین گروهی برای مقایسه میانگین نمرات گروه ها در خصوص عوامل اثرگذار بر برنامه درسی پنهان…………………………………………………………………..۱۰۸